იას უთხარით ტურფასა/ მოვა და შეგჭამს ჭიაო,/ მაგრე მოხდენით ლამაზო/ თავი რომ აგიღიაო! / შენ თუ გგონია სიცოცხლე/ სამოთხის კარი ღიაო,/ ნუ მოხვალ, მიწას ეფარე, / მოსვლაში არა ყრიაო./ ნუ ნახავ მზესა, ინანებ/ განა სულ მუდამ მზეაო! / მიწავ, შენ გებარებოდეს/ ეს ჩემი ტურფა იაო, / შენ უპატრონე, უმშობლე, / როგორაც შენი ზნეაო... - ამ ლექსით დაიტირა ვაჟამ თავისი პირველი სიყვარული და თავისი ოთხი შვილის დედა.
ვაჟა ფშაველა (ლუკა რაზიკაშვილი) სოფელ ჩარგალში 1861 წლის 26 ივლისს დაიბადა. ვაჟას მამა - პავლე რაზიკაშვილი სოფლის მღვდელი იყო. დედა - გულქან ფხიკელაშვილი კი განათლებული ქალი და ნიჭიერი მოლექსე გახლდათ. ვაჟა ფშაველას ოთხი ძმა და ერთი და ჰყავდა.
თელავის სასწავლებლის შემდეგ ვაჟამ სწავლა გორის საოსტატო სემინარიაში გააგრძელა, სადაც სოფლის სკოლებისთვის პედაგოგებს ამზადებდნენ.
1885 წლიდან პრესაში ვაჟას ლექსები, წერილები და მოთხრობა „შვლის ნუკრის ნაამბობი“ გამოჩნდა, მაგრამ ცხადი იყო, ამით თავს ვერ ირჩენდა და პოეტმა სამსახურის ძიება დაიწყო.
1885 წელს ვაჟა-ფშაველა ოთარ ამილახვრის ოჯახში თავადის შვილის მასწავლებლად მიიწვიეს.
სწორედ ამ ოჯახში გაიცნო ვაჟამ ამილახვრის უკანონო შვილი და მისი ცოლის მოახლე, სათნო და მშვიდი ბუნების კეკე ნებიერიძე. დედას კეკე ადრეულ ასაკში გაუთხოვებია, მაგრამ ქალი ადრევე დაქვრივებულა და უშვილძიროდ დარჩენილი ისევ მამის ოჯახში მიბრუნებულა, სადაც ამილახვრის ცოლის მოახლედ მუშაობდა. სანამ გრძნობას გაუმხელდა, ვაჟას უამბია კეკესთვის, რა რთულ პირობებში უხდებოდათ ქალებს მთაში ცხოვრება, თუმცა კეკე ცოლობაზე მაინც დასთანხმებულა. ფშავში თბილი და მშვიდი ბუნების პატარძალი ძალიან მოსწონებიათ.
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი და მწერალი მურად მთვარელიძე ამბობს, რომ კეკე ფაქიზი ბუნების ადამიანი იყო და კარგად იცოდა თავისი ქმრის ფასი. „ცოლ-ქმარი იმდენად კარგად უგებდა ერთმანეთს, რომ ფიცხი ბუნების ვაჟასთვის კეკეს ერთი დაყვავებაც საკმარისი იყო დასამშვიდებლად“, - აღნიშნავს მეცნიერი.
პირველი სიყვარული ვაჟას 10 წლის ასაკში სწვევია, თუმცა მისი სიყვარულის ობიექტის ვინაობა უცნობია. თავის ავტობიოგრაფიულ ნაშრომში პოეტი წერს:
„10 წლისა უკვე შეყვარებული გახლდით, მაგრამ რამდენადაც ძლიერი იყო ეს ჩემი სიყვარული, იმდენად გაუბედავი, დამალული, უსიტყვო, ისეთი, რომ ვგონებ, ვინც მიყვარდა, იმანაც არ იცოდა. მე კი, თუ მუდამ დღე არ მენახა თვალით, მოვკვდებოდი მის გამო. თუ ცოტა დროს ვიხელთებდი, უნდა გავქცეულიყავი იქ, საცა ჩემი „სატრფო“ მეგულებოდა, რომ თვალით დამენახა, დავმტკბარიყავი მისი ცქერით. ჩემი სიყვარულისა მევე მრცხვენოდა, დანაშაულად მიმაჩნდა და როგორ განუცხადებდი სატრფოს!“
ეს იყო მწერლის, ასე ვთქვათ, პირველი გაუბედავი გატაცება.
1885 წლის შემოდგომაზე ვაჟა თამარაშენის დიდმა ფეოდალმა ოთარ ამილახვარმა თავისი შვილის, გიორგის მასწავლებლად მიიწვია. ამ ოჯახში გაიცნო ვაჟამ ამილახვრის უკანონო შვილი ეკატერინე, რომელსაც შინაურები კეკეს ეძახდნენ.
ვაჟას მთელი არსებოთ შეუყვარდა კეკე და მისი ცოლად შერთვა გადაწყვიტა. მცირე ყოყმანის შემდეგ, დიდმა კნეინამ ვაჟას ქორწინებაზე ნება დართო და ვაჟამაც ქალი ფშავში წამოიყვანა. იმ ღამეს და მეორე დღეს პავლე რაზიკაშვილის ოჯახში დიდი მხიარულება იყო. ვაჟამ და კეკემ კარგი ოჯახი შექმნეს და ცხოვრება ააწყვეს. კეკე შინაგანად ფაქიზი ადამიანი გახლდათ. რაც მთავარია, მან იცოდა თავისი ქმრის ფასი და ცდილობდა, მისთვის ყოფითი ტვირთი შეემსუბუქებინა. სათნო ბუნების რძალი ძალიან შეიყვარეს ვაჟას ძმებმა. მაზლები პატარა ტანის კეკეს ბავშვივით ხელში აიყვანდნენ და ისე ათამაშებდნენო, - იგონებდნენ ვაჟას მეზობლები. ვაჟა ბუნებით ფიცხი ადამიანი იყო. უცებ აფეთქდებოდა რაღაცაზე. კეკე გაიქცეოდა, ყელზე შემოეხვეოდა და ვაჟაც უცბად მშვიდდებოდა.
17 წელი იცხოვრეს ვაჟამ და კეკემ ერთად და ოთხი შვილი: თამარი, მარიამი, გულქანი და ლევანი შეეძინათ. ბარში გაზრდილმა პატარძალმა კარგად აითვისა ფშაველთა საქმიანობა და ზნე-ჩვეულებები. თითქოს ვაჟას ბედნიერებას არაფერი ემუქრებოდა, „მაგრამ ხანგრძლივ ეს სოფელი გაახარებს ვისმე განა...“
1902 წელი იყო, როცა მეხუთე შვილზე ფეხმძიმე კეკეს ნაადრევი მშობიარობა დაეწყო. ამ დროს ვაჟა ყვარელში, დასთან სტუმრობდა. კეკესთან, ბავშვების გარდა, არავინ იყო. პატარები ვერ მიმხვდარან, რომ დედა გარდაიცვალა. კეკეს გარდაცვალების შესახებ მეზობლებმა მაშინ გაიგეს, როდესაც შიშველი ბავშვები ეზოში გამოცვივდნენ. მურად მთვარელიძის მონაყოლიდან ირკვევა, რომ ვაჟაზე ძალიან უმოქმედია მეუღლის გარდაცვალების ცნობას და მეორე დღესვე სახლისკენ წამოსულა, თუმცა კეკე მის დაბრუნებამდე მიაბარეს მიწას.
1902 წლის ზამთარი იყო, როცა ვაჟა ყვარელში თავის დასთან, მართასთან გაემგზავრა სანადიროდ და ოჯახის საჭიროებების გამო. სწორედ ამ დროს გარდაიცვალა კეკე. თედომ იფიქრა, ვაჟა მაინც ვერ ჩამოუსწრებსო და მიცვალებული მესამე დღეს მიწას მიაბარა. ლუკასთან კაცი გაუგზავნიათ ამბის შესატყობინებლად. უბედურების მაცნემ მაშინ მოუსწრო, როცა ვაჟას ტყიდან ნანადირევი გამოჰქონდა. ლუკა ძალიან დაღონებულა, ხის მორზე ჩამომჯდარა და ერთსა და იმავე ლექსს იმეორებდა: „ე მაში ბაწარა დავდე, / ა, ის ბაწარა რა იქნა, / მოიპარავდა სიკვდილი / მაინც ქურდია, მაინცა“.
დის სახლში დაბრუნებულ მწერალს ყველა თანაგრძნობით დახვდა. ვაჟას დისშვილი ამ დღეს ასე იხსენებს: მოსვლისთანავე ვაჟამ ცხენი იკითხა. ცხენი რად გინდაო, შეეკითხა დედაჩემი, ცხენი ბალახზე აბიაო. იმიტომ, რომ ცოლ-შვილი გამწყვეტია და ამაღამვე უნდა წავიდეო. დედაჩემმა ტირილი დაიწყო და შემეკითხა, ვინ გითხრათო. მე ვუამბე, როგორც გავიგეთ. მაშინ დედაჩემი მიუბრუნდა და უთხრა, ამაღამ წასვლით საქმეს აღარ ეშველება და შევემზადოთ, ხვალ მეც მოვდივარ და ერთად წავიდეთო. ვაჟა დასთანხმდა, გაუხარდა, რომ დედაჩემი მიჰყვებოდა. მოგროვდნენ მეზობლები ტირილით და თანაგრძნობის გამოცხადებით. ჩამოვართვით თოფ-იარაღი, შევედით სახლში. ვაჟა წამოწვა ტახტზე, გამშრალია. თვალიდან ცრემლი არ ჩამოვარდნია. დედაჩემმა უთხრა მეზობლებს, არ წასულიყვნენ და გაერთოთ როგორმე. თვითონ ვახშმის სამზადისს შეუდგა. ყველა ცდილობს, რომ რაღაც სანუგეშო უთხრას. ვაჟა ხმას არ იღებს და განაგრძობს ტახტზე წოლას და განუწყვეტლივ თუთუნს წევს. ვახშამი დამზადდა, სუფრა გაიშალა. ვაჟა საჭმელს არ დაჰკარებია, სასმელს კი სვამდა. მეზობლები თითოობით გადიან. ბოლოს მარტო ჩვენღა ვრჩებით და მეტე ისევ ღვინოს უმარჯვებს. ეს უარს არ ამბობს, მაგრამ სასმელი მას არ ეკიდება. არავითარ გავლენას არ ახდენს. ვაჟა ისევ ფხიზელია. გამტკნარებულია. დედაჩემი ანუგეშებს, თან არიგებს, როგორ მოიქცეს. ეჰ, დაო შენ რომ ახლოს მყავდე, მე რაღა მიშავს, ჩემს შვილებს ობლობა არ შეეტყობოდათ, მაგრამ ახლა რა ვქნა? ადამიანი არ არის სახლში, რომ პური გამოაცხოს, ბავშვებს გაურეცხოს, გაუკეროს, დააძინოს. ხომ იცი, ოჯახის არა მესმის რა და არც შემიძლია გავაკეთო ის, რაც ქალის საქმეა. ნიკო რომ იყოს ახლოს, მაშინ კიდევ არა მიჭირდა რა. ჩემი რძალი მიხედავდა ბალღებს, ახლა იმათაც თავის დარდი აწუხებთ. ხომ იცი, ნიკოს როგორ გაგიჟებით უყვარდა ის ბავშვი. მე კიდევაც მეშინია, თავს არა აუტეხოს რა.
იმ ღამეს არც იმას და არც ჩვენ არ გვძინებია. დედაჩემი სამზადისში იყო. არც ადვილი იყო ამ ცივ ზამთარში მგზავრობა. ყვარელიდან ჩარგლამდე სულ უკანასკნელი 3-4 დღე უნდოდა. ვინ იცის, კიდევ რა ამინდი დადგებოდა. გათენდა. დედამ ცხენები შეკაზმა, ხურჯინები გადაჰკიდა და ელის ვაჟას გამოსვლას.
ის თავჩაღუნულია. ვერა ხედავს, გარშემო რა ხდება. ხანდახან ხელს ჩაიქნევს და ისევ ერთ ადგილს მიაჩერდება“.
უქალოდ დარჩენილი წვრილშვილიანი ოჯახი მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდა. პატარებზე ზრუნვა ვაჟას ძმის ბაჩანას ცოლმა იტვირთა, მაგრამ მას თავისი ოჯახიც მისახედი ჰყავდა. დაღონებული „მთის არწივი“ დარდს შრომასა და შვილებზე ზრუნვაში აქარვებდა და უხალისოდ უსმენდა ახლობლების შეგონებებს მეორე ცოლის მოყვანაზე.
კეკეს გარდაცვალებიდან ორი წლის შემდეგ ვაჟა მიხვდა, რომ ოჯახისა და ბავშვების მოვლას მარტო ვეღარ შეძლებდა და ახლობელთა რჩევას დაჰყვა. საცოლედ გიორგი დიდებულიძის შვილის თამარის კანდიდატურა ბესო შანიძემ შეურჩია და მწერალი ისე დასთანხმდა, რომ ქალი თვალითაც არ ჰყავდა ნანახი. კეკესგან განსხვავებით, თამარი ზორბა ქალი აღმოჩნდა. ამან ვაჟა გაახარა - მთის პირობებს უფრო აიტანსო. გიორგი დიდებაშვილს ვაჟასთვის ხელწერილი ჩამოურთმევია, სადაც ეწერა, რომ ვაჟას თამარი მიჰყავს ხასად, მისივე სურვილით და სიტყვას იძლევა, რომ მოუვლის შეძლებისდაგვარად კარგად. „მისგანაც ველი, არ მიმიყვანოს იქამდე, რომ დავითხოვო სახლიდან. და თუ შევნიშნე სიკეთე და მოხერხებული იქნება, უნდა ჯვარი დავიწერო შენს ქალს თამარზე...“
ვაჟამ და თამარმა სიცოცხლის ბოლომდე ერთად იცხოვრეს და ერთი საერთო შვილი - ვახტანგი შეეძინათ. მიუხედავად იმისა, რომ თამარი გერებს მზრუნველობას არ აკლებდა, ბავშვები მის დედინაცვლობას მაინც გრძნობდნენ. ვაჟას შვილი გულქანი იხსენებდა, რომ თამარი ცივი ქალი იყო და არ სიამოვნებდა, როცა ვაჟა კეკეს იხსენებდა. ზოგი მკვლევარი იმასაც წერს, რომ ვაჟასა და თამარს ერთმანეთში კარგი ურთიერთობა არ ჰქონდათ. კეკესგან განსხვავებით, თამარი მატერიალურზე დამოკიდებული ქალი ყოფილა და არ შეეძლო, გაეგო, როგორ შეიძლება ადამიანს ხვნა-თესვის დროს წერის ჟინმა მოუაროს და მუშაობა მიატოვოს. ვერ ხვდებოდა, რომ ვაჟა სხვა სამყაროს ეკუთვნოდა და მიწიერი პრობლემები ნაკლებად უნდა მოეხვია მისთვის თავზე. „ოჯახზე რომ არ ფიქრობდა და სულ ქვეყანაზე ფიქრობდა, რა მისცა ვაჟას ქვეყანამ?! მშიერ-ტიტვლები დაგვტოვა და მიწაშიც მშიერი და ტიტველი წავიდა“, - ეს თამარ დიდებაშვილის სიტყვებია, რომლებიც გულქან რაზიკაშვილის მოგონებებმა შემოინახა.
მწერალი მურად მთვარელიძე კი დარწმუნებულია, რომ თამარმა უცებ აუღო ალღო ვაჟას ხასიათსა და მის ოჯახს. კარგი დედობა გაუწია ვაჟას შვილებს მის ობლებს მზრუნველად ექცა, ხოლო გენიოს მეუღლეს - სულის მოზიარედ:
- მიმაჩნია, რომ თამარი ვაჟას ერთგულ მეგობრად იქცა ჭირსა თუ ლხინში. სრულიად ვეთანხმები თამართან დაკავშირებით მკვლევარ ნინო ჩიხლაძის დასკვნას: „თამარის პიროვნების გაცნობამ ღრმად დამარწმუნა, რომ მართალია, თამარს კლასიკური განათლება არა აქვს, მაგრამ მასში არის შინაგანი კულტურა, რაღაც შინაგანი ძალა. მისი სახით ვხედავთ ნამდვილ ქართველ ქალს, რომელიც ყოველთვის ვაჟასთან იყო, ესმოდა მისი და ყოველთვის ხელს უწყობდა მისი შემოქმედების განვითარებას. თამარი ვაჟას პოეზიის საგანი იყო. თამარს უზიარებდა ვაჟა თავის ფიქრსა და აზრს, როგორც ნამდვილ სულიერ მეგობარს“.
თამარს თბილისი არასოდეს ენახა და ვაჟა სულ ჰპირდებოდა, რომ თბილისში ჩაიყვანდა. საბოლოოდ, მან პირობა შეასრულა - თამარი თბილისში თავის დაკრძალვაზე ჩაიყვანა.
„თბილისი პირველად მის დასაფლავებაზე ვნახე. მკათათვე იყო, ზაფხული. ვთქვი კიდეც მაშინვე - ამ სიცხეში რა გააძლებინებდა-მეთქი. გული მიწუხდა, ისეთი სიცხე იყო. იმოდენა ხალხში აღარ ვიცოდი, რა მექნა. მრცხვენოდა.. ტირილი მინდოდა და ვერ ვტიროდი“, - წერდა თამარი თავის მოგონებებში. ქართველმა ხალხმა გადაწყვიტა, რომ გარდაცვალების შემდეგ, თამარ დიდებაშვილი დიდუბის პანთეონში, ვაჟას ნასაფლავარში დაეკრძალათ, ხოლო გენიოსმა პოეტმა მთაწმინდის პანთეონში დაიდო ბინა.
ვაჟა სხვა სამყაროში იყო. ის ყველაფერზე და, მათ შორის, კონკრეტული ადამიანების სიყვარულზე მაღლაც იდგა...
პოეტის ჯანმრთელობა მძიმე ფიზიკურმა შრომამ თანდათან შეარყია. 1915 წელს ვაჟა ტუბერკულოზით დაავადდა სამკურნალოდ თბილისში ჩამოიყვანეს. საავადმყოფოს პალატაში გამოკეტილ, მომაკვდავ პოეტს მთის წყალი და ტყეები ენატრებოდა, ამიტომ ლოგინი იატაკზე დაუგეს და ზედ მინდვრის ყვავილები მიმოუფინეს.
1915 წლის 27 ივლისს, საღამოს 7 საათზე გარდაიცვალა.
ამბობენ, რომ როცა ვაჟას ცხედარი ქაშუეთის ეკლესიაში დაასვენეს, პანაშვიდზე თმაგაშლილი და გაჭაღარავებული მანდილოსანი ხმამაღალი ტირილით შესულა. ეს ქალი ვაჟაზე უიმედოდ შეყვარებული ულამაზესი ნინო ფურცელაძე ყოფილა. თავის დროზე, ვაჟას მის სიყვარულზე უარი უთქვამს, - თქვენ მთაში ვერ გაძლებთ და მე ბარადო. ნინოს საკუთარი თავისთვის პირობა მიუცია, რომ ვაჟას გარდა არავის გაჰყვებოდა ცოლად და პირობა შეუსრულებია.
ვაჟას სიკვდილის შემდეგ ნინოს დიდხანს აღარ უცოცხლია. იმასაც ამბობენ, რომ გარდაცვლილს დებმა საფლავში ვაჟას სურათი ჩააყოლეს...
განჯის რუსული ეკლესია
თამარ შარაბიძე
ხანის სასახლე
